Ο ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ, Η ΡΕΝΑ ΚΑΙ Ο ... ΦΙΛΙΠΠΙΝΕΖΟΣ

Το κείμενο που ακολουθεί είναι το πρώτο κείμενο του Ανθολογίου που διδάσκεται σήμερα στους μαθητές Ε' και Στ' δημοτικού στην Ελλάδα. (ΠΗΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ)

Ο αστρολάβος*

Φώτης Κόντογλου

Η Γης είναι η μητέρα μας, απ' αυτήνα βγήκαμε και πάλε σε δαύτη θα γυρίσουμε. Όλα τα ζωντανά πλάσματα τούτη τα θρέφει, κάθε σπέρμα τούτη το βλασταίνει στη στεριά και μέσα στη θάλασσα, στα ποτάμια και στις λίμνες. Στα σπλάχνα της πάλε βαστά άλλα τόσα άψυχα, λογής λογής πετράδια, ασήμια, μαλάματα*, σίδερα, αλάτια κι άλλα πράματα μυστικά, που δεν τα ξέρει κανένας.

Σαν ένα σπυρί θε να 'ναι ανάμεσα στ' άλλα τ' Άστρα, κι ας είναι το πιο μεγάλο πράμα που ξέρουμε. Απορεί άνθρωπος με τι τρόπο σηκώνει τα βαριά βουνά, τις θάλασσες, τις πολιτείες, και γυρίζει μέσα στ' απέραντο πέλαγο τ' ουρανού, για τούτο οι παλαιοί πιστεύανε πως στέκεται δίχως να σαλέψει, θεμελιωμένη στον αιώνα.

Οι πολλοί άνθρωποι δεν κάθουνται να στοχαστούνε ποτέ καλά τούτον τον κόσμο που μας τριγυρίζει κι απορώ πώς μπορούνε και ζούνε, μάλιστα λογαριάζουνε τον εαυτό τους φτυχισμένον στεκάμενοι διψασμένοι μακριά από τούτη τη χρυσή βρύση π' αναβρύζουνε όσα γλυκά αιστήματα αναπαύουνε τον άνθρωπο και τον κάνουνε να φχαριστά το Θεό, γιατί γεννήθηκε σ' αυτόν τον κόσμο. Όποιος δεν ήπιε από τούτο τ' αγιασμένο νερό του Μπαλουκλή*, να μη λέγει πως είναι φτυχισμένος, ας πάει να 'χει και τα πλούτη του Κροίσου.

Την πλάση οι αρχαίοι Έλληνες τη λέγανε Κόσμο, που θα πει στολίδι, μα ιδιαίτερα Κόσμο είπανε όσα βρίσκουνται απάνου στη Γης και τη στολίζουνε σα να 'ναι το πλουμισμένο ρούχο της. Τον παλιόν καιρό οι κοπέλες κεντούσανε στα ρούχα τους ξόμπλια* που παρασταίνανε αλλού τον Ουρανό με τ' άστρα, αλλού τη Γης με τα λουλούδια, αλλού τη Θάλασσα με τα ψάρια. Και τα πιο πολλά αγάλματα παρασταίνουνε αλληγορικά με πρόσωπα πότε τη Θάλασσα, πότε τον Ήλιο, πότε το Φεγγάρι κι άλλα.

Τα πιο μεγαλόπρεπα στολίδια της Γης είναι τα Βουνά, που πολλά από δαύτα φτάνουνε σ' ένα ψήλος να ζαλιστεί άνθρωπος, τέσσερις χιλιάδες μπόγια και παραπόνου, θεμελιωμένα στον αιώνα. Απάν' απάνου οι κορφές τους είναι καπλαντισμένες* μ' ατσαλένια βράχια, φαγωμένα από τα δρολάπια* κι απ' τ' αστροπελέκια. Δεν έχουμε εδώ στον τόπο μας βουνά τόσο ψηλά, όσο είναι σε άλλες χώρες, και μολαταύτα τα βουνά της Ελλάδας πολλές φορές φαντάζουνε σαν πιο μεγαλόπρεπα και πιο αψηλά παρά κείνα τα θεόρατα Ιμαλάγια της Ιντίας, επειδής τον περισσότερον καιρό ο αγέρας είναι καθαρός και κρουσταλλιασμένος και τα δείχνει καθαρά, που θαρρείς πως είναι πέτρες κειτάμενες* στον κάμπο, να τις αγγίξεις με το χέρι σου. Ενώ τα μεγάλα Βουνά τα ζώνουνε αντάρες και σύννεφα και τα κρύβουνε ολοχρονίς από τα μάτια μας, κι έχουνε πολύ μάκρος και πολλές κορφές, που δεν είναι πια βουνά μονοκόμματα, παρά ένα χάος αληθινό.

Γιατί ο άνθρωπος είναι πλασμένος να μπορεί να νιώσει ό,τι πράμα είναι στα μέτρα του και στις δυνάμεις του, πιο πολύ παρά ό,τι είναι όξω απ' όσο φτάνει το μάτι του κι απ' όσο αισθάνεται η καρδιά του.

Το ίδιο είναι κι ο μέρμηγκας, τριγυρίζει γύρω από μια πέτρα και θαμάζεται* και λέει μέσα του τι θεόρατο βουνό είναι τούτο, γιατί κείνη η πέτρα είναι σε αναλογία με το μπόι του, ενώ η Γκιόνα και τ' Άγραφα είναι γι' αυτόν ακατανόητα, επειδής δεν ημπορεί να τα τηράξει* και να τα θαμάξει.

Ένα τέτοιο πράμα γίνεται και στη Θάλασσα, μονάχα πως ο ταξιδευτής τραβώντας με το καράβι του πολλά μερόνυχτα δίχως να βρει στεριά, τα χάνει κι απορεί πού βρίσκεται τόσο νερό που λες και δεν έχει άκρια και πάτο, επειδής στη θάλασσα δεν είναι μονάχα το μάτι που τον κάνει να θαμάζει, μα κι ο καιρός που περνά ώσπου να βρει στεριά.

Έχουνε να πούνε πως οι Έλληνες τραγουδήσανε κι ιστορήσανε με πιότερο αίστημα απ' άλλους τα φυσικά χτίσματα και δεν αφήσανε τίποτα να μην το στολίσουνε με τη φαντασία τους, είτε Βουνό, είτε Θάλασσα, Ποτάμια, Νησιά, Βρύσες, επειδής με το να 'ναι μικρή η χώρα τους κι η θάλασσά τους γιομάτη μπουγάζια* και κόρφους*, και πλουμισμένη* από πλήθος νησιά, λες κι ήτανε επιταυτού* καμωμένα όλα τα φυσικά για τον άνθρωπο κι αγαπημένα από δαύτον, κι όχι φοβερά κι απέραντα που να τον τρομάζουνε και να τον βουβαίνουνε.

Και τα παραστήσανε όλα τα φυσικά με σκέδιο ανθρωπινό, τις Θάλασσες, τα Ποτάμια, τα Βουνά, τις Βρύσες, τους Ανέμους και τ' άλλα της Γης.

Η θάλασσα η δική μας είναι μικρή γούρνα* μπροστά στον Ωκεανό, θέλω να πω για τ' Αρχιπέλαγο* και για τη Μαύρη Θάλασσα. Μα κι η λεγόμενη Μεσόγεια Θάλασσα, που 'ναι το μεγάλο πέλαγο για τα καράβια μας, είναι κι εκείνη μια μικρή λίμνη, αν τη βάλεις κοντά στον Ωκεανό. Για τούτο ο σοφός Πλάτωνας λέγει πως η θάλασσα που βρίσκεται μέσα από τις Κολόνες του Ηρακλέα* φαίνεται σα λιμάνι με μια στενή μπούκα* κι οι άνθρωποι που ζούνε γύρω της είναι ίδια μερμήγκια ή βαθρακοί* γύρω από 'ναν* βάλτο.

Στα σημερινά τα χρόνια οι ανθρώποι πετάνε στον ουρανό με τ' αεροπλάνα και ταξιδεύουνε με μεγάλη γληγοράδα, ώστε να 'ρχεται η μια χώρα κοντά στην άλλη και φαίνεται η Γης ίσα μ' ένα πορτοκάλι. Με τούτο δεν πάει να πει πως ο κόσμος μίκρυνε. Πολλά μυστήρια είναι ακόμα, πλήθος τόποι κρυμμένοι και μυστικοί. Κι οι χώρες οι αρχαίες έχουνε πράματα που δεν ιστορηθήκανε, γιατί χιλιάδες χρόνια πατιούνται από ανθρώπους που χτίζουνε ολοένα χτίρια, φτιάνουνε καράβια κι άλλα χειροτεχνήματα, πλέκουνε ιστορίες, που κάθε άνθρωπος μερακλής και περίεργος θέλει να τα μάθει και να τα σπουδάξει. Άλλη γνώση φχάριστη κι αισθηματική για τον άνθρωπο σαν την ιστορία της Γης, λέγω να μην υπάρχει.

ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

αστρολάβος: όργανο που χρησίμευε παλιά στη ναυσιπλοΐα για τον προσδιορισμό του ύψους των αστεριών πάνω από τον ορίζοντα

Έτσι που λέτε τα μεγαλώνουμε ακόμη τα παιδιά μας στην Ελλάδα. Κι ας έχουν οι πολλοί και ανήξεροι να λέγουν πως η παιδεία η σημερινή καθόλου δε φτουράει. Ας είναι καλά το παλιό χρυσάφι της παράδοσης του τόπου που όλο βρίσκει δίοδο σαν το νερό που πας να το φυλακίσεις και πάλι ξεφυτρώνει, πηγούλα που ξεδιψάει καθέναν που έσωσε να μείνει άνθρωπος. Όλους αυτούς δηλαδή που επιμένουν να στοχάζουνται. Γιατί αλλιώς να ζήσουν δεν ημπορούν.

Μαθαίνουν λοιπόν και σήμερα τα Ελληνόπουλα το παλιό τραγούδι για τον Αστρολάβο. Δια χειρός Φώτη Κόντογλου. Αυτός έγραψε το κείμενο, στο ομώνυμο βιβλίο του. Κι ας μη λέει λέξη το απόσπασμα στο ανθολόγιο για τον ίδιο τον Αστρολάβο πάρεξ στα ψιλά γράμματα την ερμηνεία της λέξης. Η ουσία και το νόημα δίνονται και μάλιστα απλόχερα. Γιατί ο Αστρολάβος είναι όλα αυτά που ιστορεί ο συγγραφέας. Είναι η δίψα του ανθρώπου να κατακτήσει το άγνωστο. Και συγκεκριμένα την ιστορία της γης. Που άλλη πιο ευχάριστη για τον άνθρωπο δεν είναι, λέγει ο Κόντογλου...

Λέγει ακόμη και υποστηρίζει πως σαν τους Έλληνες άλλος δεν ύμνησε τον κόσμο. Το λένε πράγματι; Ή το λέει εκείνος γιατί είναι Έλληνας; Η επικαιρότητα ήρθε δραματικά να μας το θυμίσει τούτες τις μέρες. Μέσα από μια θαλασσινή τραγωδία και μάλιστα στην άλλη άκρια του κόσμου. Στη μακρινή Νέα Ζηλανδία.

Τι ξέραμε εμείς, οι νεοέλληνες για τον τόπο αυτό; Σκαλίζω τη μνήμη μου και το μόνο που ανακαλύπτω είναι η αναφορά σε Νεοζηλανδούς στρατιώτες που πολέμησαν κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο εδώ, στην πατρίδα μας. Και χρόνια αργότερα μια διαφήμιση για το ... αρνάκι Νέας Ζηλανδίας. Έτερο ουδέν. Τώρα, χάρη στο Ρένα, το ελληνόκτητο πλοίο που προσάραξε στα νερά της Νέας Ζηλανδίας, θυμηθήκαμε πάλι αυτόν τον άγνωστο τόπο. Και μάλιστα μας περίμενε και μια μεγάλη έκπληξη. Το όνομα του υφάλου που σαν στραβάδι πήγε και έπεσε ο Φιλιππινέζος καπετάνιος του Ρένα, λέγεται Αστρολάβος!!!

Astolabe reef, έτσι αναφέρεται και στην αγγλική. Και με το όνομα αυτό υπάρχει στην αγγλική έκδοση της Βικιπαίδειας:

Astrolabe Reef is near Motiti Island, off the Bay of Plenty coast in New Zealand. The reef, which breaks the water surface at low tide, is a renowned scuba diving spot that drops off to 37 metres (121 ft) in different parts. The reef was named by Jules Dumont d'Urville after his ship Astrolabe, when it nearly ran aground there on 16 February 1827.

Για δες τι μαθαίνει κανείς... για έναν υποθαλάσσιο βράχο ύψους 37 μέτρων όλο κι όλο. Που μόνο σαν έχει άμπωτη καταφέρνει η κορυφούλα του να σκίσει το νερό. Πως πήρε λέει το όνομά του από τον καπετάνιο ενός καραβιού που λεγόταν κι εκείνο Αστρολάβος και που τα κατάφερε στις 16 Φεβρουαρίου 1827 να προσαράξει πάνω του. Όπως, κακή ώρα, τώρα το Ρένα. Κι αν ο Jules Dumont d'Urville είχε τη δικαιολογία πως δεν ήξερε την παρουσία του υφάλου, ο Φιλιππινέζος πλοίαρχος του Ρένα δεν είχε καμιά. Ο ύφαλος εδώ και διακόσια σχεδόν χρόνια είναι πλέον καταγεγραμμένος στα κιτάπια της ναυσιπλοΐας και χαρτογραφημένος. Και με ένα όνομα που μαρτυράει την ιστορία του ανθρώπου να τιθασεύσει τη μεγάλη θάλασσα. Αστρολάβος!

Από τη Βικιπαίδεια μπορεί κανείς να μάθει και την ιστορία του Αστρολάβου. Σε όποια έκδοσή της και αν ανοίξει. Διαλέξαμε την ελληνική για να μη χρειαστούμε μετάφραση:

Ο αστρολάβος είναι ένα ιστορικό αστρονομικό όργανο το οποίο χρησιμοποιούσαν οι ναυτικοί και οι αστρονόμοι για την ναυσιπλοΐα και την παρατήρηση του Ήλιου και των αστεριών από τον 2ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 18ο αιώνα μ.Χ., μετά τον οποίο χρησιμοποιήθηκε ένα πιο εξελιγμένο όργανο, ο εξάντας. Χρησιμοποιώντας τον αστρολάβο προέβλεπαν τις θέσεις του ήλιου της σελήνης, των πλανητών και των άστρων. Με τη βοήθεια του αστρολάβου είναι δυνατό να βρεθεί η ώρα αν είναι γνωστό το γεωγραφικό μήκος και πλάτος ή αντίστροφα. Η εφεύρεσή του αποδίδεται στον Έλληνα Ίππαρχο τον 2ο αι. π.χ. και που αρχικά είχε σχήμα σφαίρας (αστρολάβος Ίππαρχου). Αργότερα, τον 8ο με 10ο αι., ο αστρολάβος έλαβε σχεδόν επίπεδη μορφή από τους Άραβες (λέγεται ότι ο πρώτος επίπεδος αστρολάβος φτιάχτηκε τον 8ο αιώνα από τον Πέρση μαθηματικό Fazari) που απαρτιζόταν από έναν κύκλο και ένα κινητό βραχίονα, ο οποίος προσδιόριζε το ύψος των ουράνιων σωμάτων. Από την Ισλαμική Ισπανία, ο αστρολάβος διαδόθηκε στην Ευρώπη τον 11ο αιώνα μ.Χ. και χρησιμοποιήθηκε στην ναυσιπλοΐα μέχρι τον 18ο αι. έως ότου τελικά αντικαταστάθηκε από τον εξάντα.

Αστρολάβος θεωρείται και εκείνος ο περίεργος μηχανισμός των Αντικυθήρων που εκατό χρόνια πριν ανασύρθηκε από αρχαίο ναυάγιο. Και που ακόμη σήμερα οι σοφοί της γης πολεμάνε να λύσουν τους γρίφους του και πώς λειτουργούσαν τα γρανάζια του. Αχ, είμαστε οι συφοριασμένοι από σπουδαία γενιά. Κι ας το αγνοούμε οι ίδιοι κι ας βρίσκουν αφορμή οι ξένοι να αμφισβητούν πούθε κρατάει η σκούφια μας. Ακόμη κι έτσι όμως, στις φλέβες μας κυλάει η μεγάλη παράδοση. Και ιδιαίτερα εκείνη που δένει το λαό μας με τη θάλασσα.

Αυτός ακριβώς ο δεσμός έδωσε και στα νεότερα χρόνια το μεγάλο θαύμα της ελληνικής ναυτιλίας. Και της εμπορικής και όταν χρειάστηκε και του πολεμικού μας ναυτικού. Τα εκατό χρόνια του θωρηκτού Αβέρωφ γιορτάζονται φέτος. Μια ιστορία θρύλος που το μυστικό της λέγεται ανθρώπινος παράγοντας. Από τον ευεργέτη που με την κληρονομιά του αγοράστηκε το πλοίο, ως τον κυβερνήτη Π. Κουντουριώτη που τον δόξασε και ως το πλήρωμά του που όταν το σκαρί γέρασε αρνήθηκε την άνωθεν εντολή να βουλιάξει το πλοίο. Χρωστάμε την ελευθερία μας, χρωστάμε την όποια ανάπτυξη αυτής της χώρας σε όλους αυτούς τους θαλασσοδαρμένους Έλληνες, από τον καιρό των Σαλαμινομάχων και ως τα γίγαντες της ΟΕΝΟ, τη δεκαετία του 1940, που κράτησαν τα πλοία εν κινήσει. (Τους ξέρουμε άραγε; Ξέρουμε για τους 3.000 ναυτεργάτες που έδωσαν τη ζωή τους τότε; )

Τουλάχιστον ξέρουμε όλοι τον Κανάρη, το Μιαούλη και βεβαίως και τη Μπουμπουλίνα και τη Μαντώ Μαυρογένη. Τους Έλληνες δηλαδή και τις Ελληνίδες που λευτέρωσαν την πατρίδα από το ζυγό 400 χρόνων σκλαβιάς δίνοντας μάχες στα κύματα. Γιατί εκεί, στη θάλασσα, είναι μέγα το κράτος των Ελλήνων.

Κι όμως, στις μέρες μας, ο παράγοντας άνθρωπος αγνοήθηκε. Παραμερίστηκε και πετάχτηκε στον καιάδα της ανεργίας. Γέμισαν τα βαπόρια ξένους. Και τα λιμάνια Έλληνες ναυτεργάτες. Φιλιππινέζος ο πλοίαρχος του Ρένα. Φιλιππινέζος και ο υποπλοίαρχος του Friendship, που ανατινάχτηκε λίγα χρόνια πριν στο Πέραμα. Κι αλλού κάνουν κουμάντο Κινέζοι, Ουκρανοί, Ρώσοι, Ρουμάνοι και κάθε καρυδιάς καρύδι. Ελληνικό καράβι σου λέει μετά. Και μόνο ελληνικά δεν ακούς πια στα καράβια. Δε λέω πως δε βγάζουν και άλλοι λαοί καλούς ναυτικούς. Ούτε ρατσιστικά αντιμετωπίζω το ζήτημα. Μα τη ναυτοσύνη του Έλληνα δεν τη συναγωνίζονται εύκολα οι ξένοι ναυτικοί.

Απόδειξη κι εκείνη η ξέρα στην άλλη άκρη της γης. The Astolabe reef. Που ήρθε σαν τη φωνή της μοίρας να μας θυμίσει. Πώς οι Έλληνες δίδαξαν τη ναυτιλία στους ανθρώπους, όπως και τόσα άλλα, και σήμερα βρίσκονται στον πάτο. Ούτε για μούτσους στα ίδια τα καράβια της πατρίδας τους δεν τους παίρνουν. Αφανισμένοι από το χάρτη της γης. Τον ίδιο χάρτη που στολίζουν ελληνικά ονόματα και ελληνικές ανακαλύψεις. Τόσο το γήινο όσο και τον άλλο χάρτη, των άστρων.

Δεν ξέρω αν ο Φιλιππινέζος πλοίαρχος του Ρένα έκανε βλακεία. Αν πήγε να κόψει δρόμο, όπως λένε οι Νεοζηλανδοί. Ή αν δεν είχε τα απαραίτητα βοηθήματα στη γέφυρα, όπως υποψιάζονται άλλοι. Εδώ δεν ξέρει, λέει, ούτε ο αρχιπλοίαρχος της εταιρείας τι πήγε στραβά. Δεν αποκλείω όμως να έβαλαν το χεράκι τους και οι θεοί της θάλασσας. Μπορεί ακόμη και η Γοργόνα, η αδερφή μου Μεγαλέξανδρου. Για να μας δείξουν ολόγυμνο το χάλι μας και την απερίγραπτη κατάντια μας. Καράβι ελληνόκτητο με σημαία Λιβερίας και καπετάνιο ξένο!

Και θέλουμε σου λέει μετά να σώσουμε την Ελλάδα. Να μη βουλιάξει. Και κουρεύουμε το χρέος και ξυρίζουμε γουλί τους μισθωτούς. Να βγάλουμε από τη μύγα ξύγκι. Γιατί ξεχάσαμε όχι μόνο ποιοι είμαστε αλλά και την αρχαία παροιμία που έσωσε τον Οδυσσέα: Συν Αθηνά και χείρα κίνει...

Κάποτε οι Έλληνες ναυτικοί κράτησαν με αυτοθυσία τα πλοία εν κινήσει. Και καρπώθηκαν τον ιδρώτα, και το αίμα τους ακόμη, οι εφοπλιστές. Τώρα είναι η σειρά τους. Να μην αφήσουν την πατρίδα να πεθάνει. Να κρατήσουν την Ελλάδα εν κινήσει!

Έλληνες ναυτικοί τώρα σε όλα τα ελληνόκτητα πλοία! Από καπετάνιο μέχρι τζόβενο.

Αλλιώς ας ετοιμαστούμε όλοι να μαζεύουμε συντρίμμια. Οι εφοπλιστές στη θάλασσα και οι άλλοι στη στεριά.

Το ναυάγιο του Ρένα δεν είναι παρά ένας μοιραίος συμβολισμός που λες και διάλεξαν οι θεοί για να μας ξυπνήσουν. Μια τελευταία προειδοποίηση για να να ξαναβρούμε τη ρότα μας. Τώρα που τους απολησμονήσαμε και τραβάμε κατά ... Ισραήλ!