Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΑΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΥ

Πολλές φορές ως τώρα και όλο πιο συχνά όσο περνούν τα χρόνια μας ζητούνται ιστορικά στοιχεία για το θεσμό της γυναίκας πλοιάρχου. Άλλες φορές από δημοσιογράφους που γράφουν σχετικά άρθρα, άλλες από συναδέλφισσες που γράφουν πτυχιακές ή και μεταπτυχιακές εργασίες. Και όλοι διαμαρτύρονται που δεν υπάρχει επίσημο υλικό. Ε, τι να κάνουμε. Δεν υπάρχει. Κάποτε θα τη γράψουμε και την ιστορία του θεσμού σε βιβλίο, το έχουμε ήδη κουβεντιάσει με τις πρώτες εισαχθείσες σε σχολή πλοιάρχων, το 2008, σε μια ιστορική μας συνάντηση, παρουσία και του πολυαγαπημένου μας διευθυντή σπουδών, καπετάν Λεωνίδα Γαβαλά. 

Ως τότε κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να χρησιμοποιεί υλικό από το ιστολόγιο με αναφορά πηγής και χωρίς συγκεκριμένη άδεια εκ μέρους μας. 

Για τον ίδιο λόγο εδώ θα ανεβάσουμε και διάφορα σχετικά ντοκουμέντα. Δεν έχουμε πολλά...  Όσα έχουμε όμως ας έρθουν στο φως και ας βοηθήσουν τους μελετητές:

Τα ονόματα που έχουμε διαγράψει ανήκουν σε όσες τελικά δε φοίτησαν στη σχολή. Στα υπόλοιπα υπάρχουν κάποια λαθάκια. Το πιο σημαντικό είναι στο όνομα Στούνα Αθανασία, το σωστό είναι Σκούπα Αθανασία. Και η Μαζχά Μυρτώ είναι Μάσχα Μυρτώ, πρώτη σε βαθμολογία εισαγωγής και αρχηγός σχολής και τα δύο έτη σπουδών. Λάθος και ο τόνος της Θιάκου, είναι Θιακού το σωστό.

Αυτό είναι ένα από τα πρώτα επίσημα έγγραφα της νέας σχολής πλοιάρχων. Αναφέρει τις πέντε πρώτες σε βαθμολογία εισαχθείσες σπουδάστριες και τους απονέμει αντίστοιχους βαθμούς ανάλογα με τη σειρά τους και τον τότε κανονισμό σπουδών στις ημιστρατιωτικού τύπου ΑΔΣΕΝ. Να σημειώσω ότι η αναφερόμενη Νοκοπούλου Αθανασία δε σπούδασε τελικά στη σχολή και τη θέση της πήρε άλλη σπουδάστρια. 

Τους πρώτους μήνες η νέα σχολή που δεν είχε ούτε κτίριο δικό της να εγκατασταθεί και στεγάστηκε στο ΚΕΣΕΝ (στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, στον Πειραιά) δεν είχε ούτε στολές για τις σπουδάστριες και τις οποίες τις βλέπουμε εδώ να το έχουν ρίξει στο χορό στην ταράτσα της σχολής που έπαιζε ρόλο αυλής. Εκεί βγαίναμε διάλειμμα και εκεί γινόταν και η πρωινή αναφορά. Από τις κοπέλες αυτές άλλες έφτασαν και στου Γραμματικού, η δεύτερη από αριστερά, άλλες ταξίδεψαν αρκετά ως ανθυποπλοίαρχοι και άλλες πήραν το πτυχίο από τη σχολή αλλά δεν μπάρκαραν ποτέ. 

Χωρίς στολές βρεθήκαμε και στα πρώτα μας εκπαιδευτικά ταξίδια με το ιστιοφόρο της σχολής, το Ευγένιος Ευγενίδης, τους πρώτους μήνες του 1979. Οι στολές μας δόθηκαν την άνοιξη του '79 και τότε έγινε και η ορκωμοσία μας στις εγκαταστάσεις της ΑΔΣΕΝ Ασπροπύργου, με πλήθος κόσμου και επισήμων. 

Ο όρκος των πρώτων γυναικών που σπούδασαν σε δημόσια σχολή πλοιάρχων της Ελλάδας. Μάρτιος 1979, ΑΔΣΕΝ (και σήμερα ΑΕΝ) Ασπροπύργου. Η πρώτη δημόσια παρουσίαση των σπουδαστριών γυναικών (και των πλοιάρχων και των ασυρματιστριών) έγινε στην παρέλαση της 25ης Μαρτίου, στην παρέλαση του Πειραιά:

Διμοιρίτισσα η αρχηγός της ΑΔΣΕΝ Πλοιάρχων Πειραιά, Μάσχα Μυρτώ, και πίσω της ακολουθούν τόσο οι σπουδάστριες της Πλοιάρχων όσο και οι σπουδάστριες των Ραδιοτηλεγραφητών. Οι πρώτες δηλαδή Ελληνίδες που φόρεσαν στολή επίσημη Εμπορικού Ναυτικού. Για τη σημαία όμως δεν κριθήκαμε ικανές να την κρατήσουμε! 

Έτσι κλήθηκαν βαθμοφόροι από τη σχολή των αγοριών, του Ασπροπύργου, και στην πίσω σειρά ως παραστάτες επιλέχθηκαν τρεις κοπέλες με μόνο κριτήριο το μπόι...   Για τα αγόρια βέβαια το μπόι δε μέτραγε, μόνο οι επιδόσεις στη σχολή και στο εκπαιδευτικό ταξίδι.

Τα ίδια είχαμε και την επόμενη χρονιά στην παρέλαση. Πάλι αρσενική υπόθεση το κράτημα της σημαίας. Και η μόνη διαφορά ήταν πως οι γυναίκες παραστάτριες επιλέχθηκαν με βάση τη βαθμολογία τους, έτσι διακρίνουμε από αριστερά την υπαρχηγό σχολής Ελένη Τσινιάρη και τις δύο τμηματάρχισσες, Μαρία Λαμπρίδου και Νικολίνα Βασιλάκη. Η αρχηγός, Μάσχα Μυρτώ, τοποθετήθηκε και πάλι ως διμοιρίτισσα και όχι ως σημαιοφόρος που θα ήταν και το σωστό αν υπήρχε ισότιμη αντιμετώπιση των γυναικών.

Βέβαια πολλά θα μπορούσε κάποιος να προσθέσει εδώ για το πώς διαμορφώνονταν και οι βαθμολογίες των σπουδαστριών. Η σχολή ήταν ημιστρατιωτικού τύπου και τη διοίκηση είχε στα χέρια του το λιμενικό. Πέρα λοιπόν από την επίδοση, σημαντικό  ήταν και η πειθαρχία. Η στρατιωτική πειθαρχία, που έφτανε σε έλεγχο και της προσωπικής ζωής των σπουδαστριών εκτός σχολής και σίγουρα η υπακοή κατά τη διάρκεια του εκπαιδευτικού ταξιδιού.

Πολλά θα έχουμε να γράψουμε γι' αυτό το τελευταίο αν κι εφόσον καταφέρουμε να γράψουμε το βιβλίο με την ιστορία του θεσμού. Για την τρομοκρατία, για τις ποινές, τις αποβολές, τη μείωση διαγωγής λόγω συνδικαλιστικής δράσης των σπουδαστριών που και αυτή απαγορευόταν εκείνα τα χρόνια από τον Κανονισμό Σπουδών.  Παρά την απαγόρευση όμως οι πρώτες εκείνες γυναίκες σπουδάστριες της σχολής πλοιάρχων προχώρησαν σε ίδρυση παράνομου συλλόγου σπουδαστών με προεδρείο τις Μαρία Λαμπρίδου, πρόεδρο,  Άννα Χατζησταύρου, γενική γραμματέα, Αντωνία Μουρκόγιαννη, ταμία. Στο σύλλογό μας μόνο τρεις σπουδάστριες δε συμμετείχαν, και δεν αξίζει τον κόπο να αναφέρουμε καν τα ονόματά τους. Φτάνει που καταδικάστηκαν στις συνειδήσεις μας για πάντα για τη συνεργασία τους με εκείνους που μας τρομοκρατούσαν και φρόντισαν να μας μειώσουν τη διαγωγή στα πτυχία μας. Τιμή μας και καμάρι μας. Γιατί δε σκύψαμε το κεφάλι και σταθήκαμε καπετάνισσες αληθινές και στο σημείο αυτό, στη μάχη για τα δικαιώματά μας και ως σπουδάστριες και ως μετέπειτα εργαζόμενες στα καράβια.

Ένα ακόμη ντοκουμέντο από το δεύτερο χρόνο σπουδών στη σχολή. 13 Φεβρουαρίου 1980, εφημερίδα Μεσημβρινή, που αναμεταδίδει ότι στις 12 Φλεβάρη πραγματοποιήθηκε επίσημο ταξίδι των γυναικών σπουδαστριών ΑΔΣΕΝ Πλοιάρχων και Ραδιοτηλεγραφητών,  με το ιστιοφόρο Ευγένιος Ευγενίδης, και κάτω από το αυστηρό (sic) βλέμμα του τότε ΥΕΝ, Κεφαλογιάννη.  Έγραψαν τα δικά τους οι δημοσιογράφοι και χρειάστηκε μόνες μας να βγούμε και να καταγγείλουμε την αλήθεια:

Τα κεφτεδάκια του Κεφαλογιάννη...  αυτή ήταν η θλιβερή πίσω όψη από το καλογυαλισμένο σκηνικό που αποσκοπούσε να ξεσηκώσει και άλλες κοπέλες να μπουν στη σχολή, ενώ το επαγγελματικό μέλλον ήταν εντελώς αβέβαιο και τα προβλήματα εργασίας για τις γυναίκες τεράστια.

Και εις επίρρωσιν. Για τα σουβλάκια του Κεφαλογιάννη. Στο μαγέρικο του Ευγενίδης ετοιμάζουν τα σουβλάκια (από αριστερά προς τα δεξιά)  η αρχηγός της σχολής, Μάσχα Μυρτώ και οι τμηματάρχες Βασιλάκη Νικολίνα και Λαμπρίδου Μαρία. Οι γονείς μας πλήρωναν να σπουδάσουμε πλοίαρχοι κι αυτοί μας έβαζαν να μαγειρεύουμε. Με την ίδια λογική αργότερα στα καράβια μας ζητούσαν να μπαλώνουμε και διάφορα άλλα που στα μυαλά των αντρών ταιριάζουν στις γυναίκες!

Όσες δεν το δεχτήκαμε και σθεναρά στηρίξαμε το κύρος του θεσμού μας, πήραμε πόδι.

Δε μετανιώνουμε όμως. Έτσι έπρεπε να γίνει. Να δοθεί μάχη και να κερδηθεί η ισότιμη μεταχείριση γυναικών και αντρών. Δε θέλαμε χάρες από κανέναν.  Να κριθούμε στα ίσα θέλαμε με όλους τους άλλους συναδέλφους μας και όχι με βάση το φύλο.

Σήμερα, 34 σχεδόν χρόνια από την πρώτη εισαγωγή γυναικών σε δημόσιες σχολές πλοιάρχων, έχουμε να καμαρώνουμε για τις γυναίκες που έφτασαν στο βαθμό του πλοιάρχου, του υποπλοιάρχου ή έστω υπηρέτησαν ως υπεύθυνοι ανθυποπλοίαρχοι. Και από τη σχολή μας και από ναυτικά λύκεια ή ιδιωτικές σχολές. Ως σπουδάστριες της ΑΔΣΕΝ Πειραιά καμαρώνουμε για την Ελένη Τσινιάρη, που έλαβε δίπλωμα υποπλοιάρχου. Πιθανότατα του υποπλοιάρχου πήρε και η Φίλιου Ολύβια, ενώ πολύ κοντά έφτασε και η Μυρωνάκη Βάσω. Του ανθυποπλοιάρχου, με ένα χρόνο σε καράβι μετά τη σχολή, πήραν πολλές ακόμη από τις πρώτες σπουδάστριες. Δε θα αναφέρω ονόματα από επιφύλαξη μην αδικήσω κάποια, γιατί χαθήκαμε με κάποιες μετά τη σχολή και δεν έχω σίγουρες πληροφορίες.

Από τη δεύτερη σειρά όμως της ΑΔΣΕΝ Πλοιάρχων Πειραιά, δηλαδή περιόδου σπουδών 1979 - 1981,  βγήκαν και πλοίαρχοι. Η Μαριάννα Μαρούδα, που είναι και η πρώτη Ελληνίδα συνταξιούχος πλοίαρχος, η Αθανασία Μπουμπουράκη, η Ευαγγελία Κατσικαδάκου. Ίσως και άλλες, μα δεν έχω στοιχεία.

Η μεγάλη όμως ικανοποίηση, πως έπιασαν τόπο οι κόποι και οι καημοί, προέρχεται από τη σημερινή παρουσία των γυναικών στις γέφυρες των πλοίων. Ανεξάρτητα από τη σχολή ή το σχολείο που τελείωσαν. Ο θεσμός δεν είναι ταυτόσημος με τις βασικές σπουδές αλλά με το σύνολο της διαδρομής   όλων ανεξαιρέτως των γυναικών που άνοιξαν πανιά και ανοίχτηκαν στα πέλαγα. Έτσι για μας σύμβολο είναι αφενός η καπετάν Μαριάννα Μαρούδα, ως πρώτη Ελληνίδα συνταξιούχος Πλοίαρχος και αφετέρου κάθε Ελληνίδα που έφτασε να γίνει Πλοίαρχος, κυρίως όσες είναι εν ενεργεία και ταξιδεύουν την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές. Όπως η αγαπημένη φίλη η καπετάν Βάσω Κονιδάρη που διασχίζει το Αιγαίο με το φορτηγό που κυβερνά. Ή η άγνωστη σε μένα νέα πλοίαρχος, η καπετάν Υακίνθη Τζανακάκη. Η Μαρία Πανοπούλου επίσης. Και ποιος ξέρει πόσες ακόμη που δεν ξέρουμε τα ονόματά τους...

Και είναι γεγονός πως οι γυναίκες που έφτασαν στο πρώτο σκαλί της ιεραρχίας του πλοίου είναι ιδιαιτέρως φειδωλές σε δηλώσεις. Δε θα βρεις εύκολα συνεντεύξεις τους, φωτογραφίες, μαρτυρίες για το Γολγοθά που πέρασαν ώσπου να φτάσουν στην κορυφή του βάθρου. Κι αν εμείς τώρα το κάνουμε, να μιλάμε για εκείνες και να τις αναφέρουμε ονομαστικά, είναι και από το καμάρι που νιώθουμε για την επιτυχία τους αλλά και για ένα ακόμη πολύ πιο σοβαρό λόγο. Σήμερα δεκάδες κορίτσια, μην πω εκατοντάδες, πλημμυρίζουν τις ΑΕΝ. Τρώνε πολλά χαστούκια κι ας έχει ο θεσμός ξεπεράσει τα τριάντα χρόνια. Και μέσα στις σχολές και στις εταιρείες και στα καράβια. Αλλά και στην προσωπική τους ζωή. Μια γυναίκα που ξεκινά για τη θάλασσα έχει πολλούς σκοπέλους να αντιμετωπίσει. Με μεγαλύτερο βέβαια τη δημιουργία οικογένειας και τη μητρότητα. Η τελευταία είναι ο νούμερο ένας παράγοντας που βάζει τέρμα στην καριέρα μιας γυναίκας ναυτικού.

Είναι λοιπόν λογικό και ανθρώπινο κάποια στιγμή να λιγοστεύει το κουράγιο. Και τότε, από πείρα ξέρω, ότι αυτό που σου δίνει δύναμη είναι τα θετικά πρότυπα. Εκείνες οι γυναίκες που παρά τις αντιξοότητες τα κατάφεραν. Για κάθε νέα δόκιμο είναι δύναμη ακόμη και να βλέπει πως υπάρχει γυναίκα πλοίαρχος εν ενεργεία! Μου το λένε και το παραδέχονται τα κορίτσια που συμμετέχουν στο γκρουπ για ΚΑΠΕΤΑΝΙΣΣΕΣ στο face book. Εξάλλου αυτός είναι και ο λόγος που το δημιουργήσαμε. Πιστεύοντας ακράδαντα από τα πρώτα χρόνια στη σχολή και μέχρι σήμερα πως εν τη ενώσει η ισχύς. Μια γροθιά γίναμε τότε οι σπουδάστριες και γροθιά θα μείνουμε όλες οι καπετάνισσες για να στηρίξουμε το θεσμό. Παλιές και νέες, εν ενεργεία και άλλες που βγήκαμε στη στεριά, δόκιμοι και πλοίαρχοι με τέσσερα χρυσά γαλόνια. Όλες για μία και μία για όλες. Και ξέροντας πως ο καλός ο καπετάνιος στη φουρτούνα φαίνεται. Έτσι, όποια νίκησε και τις επαγγελματικές φουρτούνες, και επιβίωσε στο ανδροκρατούμενο επάγγελμα του πλοιάρχου, είναι πηγή ελπίδας για κάθε άλλη κοπέλα πως μπορεί κι εκείνη να τα καταφέρει.

Ακόμη και για μας, τις πρώτες σπουδάστριες σε ΑΔΣΕΝ Πλοιάρχων, υπήρξε αυτό το πρότυπο. Η Νίκη  Σκέντζου, τότε Γραμματικός και αργότερα και καπετάνιος. Αλλά και για εκείνη, όπως και για όλες μας, προϋπήρξαν ακόμη πιο θρυλικές μορφές, οι καπετάνισσες του '21, η Μπουμπουλίνα, η Μαντώ, η καπετάν Δομνίτσα, η αρχικαπετάνα από το στόμα του σοφού λαού μας:

Πουλάκι πόθεν έρχεσαι, πουλάκι γι΄ αποκρίσου

μην είδες και μην άκουσες για την κυρά Δομνίτσα

την όμορφη, τη δυνατή, την αρχικαπετάνα,

πούχει καράβι ατίμητο και πρώτο μεσ’ στα πρώτα,

καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο,

καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το μπουγάζι;

Και το πουλάκι στάθηκε και το πουλάκι λέει,

την είδα την απάντησα σιμά στο Αγιονόρος

τρεις μέρες επολέμαγε με δυο χιλιάδες Τούρκους

Καράβια εδώ, καράβια εκεί, καράβια παρά πέρα

και τούτη σαν τον αετό ώρμαγε και χτυπούσε

δεξιά ζερβά κι ανάστροφα κι όπου βολούσε ακόμα

κι άκουγες βόγγους δυνατούς και στεναγμούς μεγάλους

κι άκουγες κλάματα πικρά, κατάρες στην κατάρα

κι θάλασσες κοκκίνιζαν ως φέσια των αγάδων.

Ποια είναι αυτή η καπετάν Δομνίτσα; Η Θρακιώτισσα Δόμνα Βισβίζη. Ξεχασμένη από τους επίσημους, τραγουδημένη από το λαό μας για την απαράμιλλη γενναιότητά της ως πλοιάρχου και μάλιστα σε καιρό πολέμου.

Η ιστορία όμως της γυναίκας ναυτικού φτάνει ακόμη πιο παλιά. Περνά από τη βασίλισσα Αρτεμισία, που πολέμησε στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, και συνεχίζει ως τη χώρα της ελληνικής μυθολογίας και την Αταλάντη, που υπήρξε λένε οι παραδόσεις μας αργοναύτης!

Μπορεί λοιπόν μόλις τον Ιούλιο του 1980, ο τότε υπουργός Ναυτιλίας, Φικιώρης, να παρέδωσε τα διπλώματα στις πρώτες αποφοίτους Δημοσίας Σχολής Πλοιάρχων στην Ελλάδα:

και ήδη να είχε ορκιστεί και η δεύτερη φουρνιά της σχολής

και από την οποία, δεύτερη φουρνιά, προέκυψαν μερικά χρόνια αργότερα και γυναίκες πλοίαρχοι:

η Ευαγγελία Κατσικαδάκου και η Μαριάννα Μαρούδα, πρώτες από αριστερά στην πρώτη γραμμή, και η Αθανασία Μπουμπουράκη, πρώτη από δεξιά στη δεύτερη, μια πραγματικά ιστορική φωτογραφία αυτή για το θεσμό της Ελληνίδας Πλοιάρχου, η απαρχή όμως του θεσμού της παρουσίας γυναικών στα πλοία  χάνεται στα βάθη του χρόνου και φτάνει ως την Αργώ του μύθου...

Κι άλλο τόσο κοιτάζει προς το μέλλον μέσα από τα μάτια των νέων κοριτσιών που τώρα κάνουν τα πρώτα τους βήματα στις ΑΕΝ πλοιάρχων και οσονούπω θα μπαρκάρουν για το πρώτο τους εκπαιδευτικό. Κι αξίζει εδώ να αναφέρουμε ονόματα και από τις νέες, αυτές που τώρα κουβαλούν το θεσμό στην πλάτη τους και είμαστε σίγουρες ότι θα τον ανεβάσουν ακόμη πιο ψηλά. Έχουμε λοιπόν την Άννα Μαρία Παπακοσμοπούλου που με το σπαθί της αποφοίτησε πρώτη από την ΑΕΝ Κρήτης το 2009 και την Γεωργία Καρατζούλη που αποφοίτησε επίσης πρώτη από την ΑΕΝ Κύμης το 2011.  Και οι δύο ανήκουν πια στο στελεχικό δυναμικό μιας από τις μεγαλύτερες ναυτιλιακές εταιρείες της Ελλάδας και που ξέρει να εκτιμά την αξία των γυναικών ναυτίλων χωρίς να βρίσκει πρόσχημα το φύλο τους. Κι από εκείνες που σπουδάζουν ακόμη, τις δοκίμους, φωτεινό παράδειγμα αποτελεί η Σοφία Νικολοπούλου που πέρασε πρώτη πέρυσι στην ΑΕΝ Πλοιάρχων Ασπροπύργου, συγκεντρώνοντας τα περισσότερα μόρια από όλους τους άλλους υποψηφίους και συνεχίζει σπουδές έχοντας εκτελέσει με επιτυχία και το πρώτο της εκπαιδευτικό ταξίδι.

Αυτός είναι λοιπόν ο θεσμός της Ελληνίδας Πλοιάρχου. Έχει ιστορία, έχει παρόν και θα έχει και μέλλον. Κι έχει και πρόσωπο, το πρόσωπο της κάθε γυναίκας που τίμησε αυτό το θεσμό. Αλλά και όσους στήριξαν τις γυναίκες. Από τον καπετάν Λεωνίδα Γαβαλά, το διευθυντή σπουδών της ΑΔΣΕΝ Πλοιάρχων Πειραιά και  όλους τους άλλους καθηγητές του χτες και του σήμερα που αντιμετωπίζουν ισότιμα τις σπουδάστριες ως τους υπευθύνους εταιρειών που δίνουν την ευκαιρία στις γυναίκες να αποδείξουν την αξία τους και τους καπεταναίους που στάθηκαν πατεράδες για τα νέα κορίτσια που βρέθηκαν στο καράβι τους.  Δεν ήταν υποχρεωμένοι να το κάνουν. Και όμως το έκαναν. Το αναγνωρίζουμε και τους ευχαριστούμε από τα βάθη της καρδιάς μας.

Ευχαριστήρια επίσης οφείλουμε και σε όλους όσους προσπαθούν να προβάλουν το θεσμό, και δημοσιογράφους αλλά κυρίως ανθρώπους που εκπονούν μελέτες για το θέμα, είτε συναδέλφισσες είτε και καθηγητές ΑΕΝ και πανεπιστημίων ακόμη. Και μακάρι με το υλικό που ανεβάζουμε να βοηθούμε έστω και λίγο το έργο αυτό της μελέτης και της έρευνας. Θεωρούμε πως τέτοιες εργασίες και τιμούν τις καπετάνισσες και ανοίγουν δρόμους για τα νέα κορίτσια που θέλουν να ακολουθήσουν τη θάλασσα.