Καπετάνισσες του σήμερα και του χθες

Όταν πριν τριάντα χρόνια (πότε πέρασαν κιόλας; ) ξεκίναγε η λειτουργία της πρώτης δημόσιας σχολής πλοιάρχων για γυναίκες, πολλοί ήταν εκείνοι που αποκαλούσαν τις νέες καπετάνισσες του Εμπορικού Ναυτικού, Μπουμπουλίνες:

Άρθρο της Λιάνας Κανέλη - κάντε κλικ στο έγγραφο για μεγαλύτερη προβολή γραμμένο για τις πρώτες ελληνίδες καπετάνισσες (Στη φωτογραφία η συνάδελφος Αμαλία Γ. στο πρώτο της εκπαιδευτικό ταξίδι)

Μεγάλος τίτλος και τιμή τεράστια για τα νέα κορίτσια. Γιατί είναι σπουδαίο, δε λέω, να κατακτάς τις γέφυρες των πλοίων αλλά είναι τελείως άλλο να είσαι Μπουμπουλίνα:

Αν και, μέρα που είναι σήμερα, δεν μπορώ να καταλάβω που έχουν πέσει στην αφάνεια όλες οι άλλες καπετάνισσες που πρωτοστάτησαν στον ξεσηκωμό του Γένους. Αν νομίζετε πως μόνο η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα πολέμησε τότε στη θάλασσα, κακώς το νομίζετε. Ή πως υπήρξε η μόνη καπετάνισσα του μεγάλου αγώνα. Παράδειγμα θα φέρω την ξεχασμένη και παραμελημένη Μαντώ Μαυρογένη:

Η Μαντώ δεν ενσαρκώνει στο φαντασιακό μας επίπεδο την αντρογυναίκα που οι πολλοί θαρρούν ταυτόσημο της γυναίκας που μπαίνει σε χωράφια αντρικά και διεκδικεί ισότιμη θέση δίπλα στους άντρες. Και είναι γι' αυτό σημαντικό να αναδείξουμε τη μορφή της και το παράδειγμά της. Γιατί είναι λάθος να πιστεύουμε και όχι μόνο για τις γυναίκες αλλά και για τους άντρες, πως η σωματική ρώμη και το εκτόπισμα του δέματος αρκούν ή και είναι προαπαιτούμενα για ρόλους σημαντικούς, τόσο σε στιγμές πολέμου όσο και στον αγώνα της βιοπάλης.

Είναι σημαντικό γιατί ακόμη και σήμερα το καλούπι του σώματος στέκεται Προκρούστης στα όνειρα πολλών νέων παιδιών. Αγοριών και κοριτσιών. Λες και δεν πέρασε από τον τόπο αυτό ένας Κολοκοτρώνης ή και μία Μαντώ Μαυρογένη. Κι αν τον Κολοκοτρώνη το μέγεθος του (το ιστορικό βεβαίως γιατί υπήρξε μικρός το δέμας) δεν επέτρεψε να ξεχαστεί, για τη Μαντώ η λήθη έκανε καλή δουλειά. Βλέπεις η Μαντώ ήταν και γυναίκα...

Και ωραία γυναίκα. Και νέα. Και μορφωμένη. Και ερωτευμένη. Μακράν πολύ της άλλης καπετάνισσας που η εθνική μνήμη προτίμησε να κρατήσει σε περίοπτη θέση. Της αρχόντισσας των Σπετσών που στις μέρες του αγώνα και μεγάλη σε ηλικία ήταν πια, (γεννήθηκε το 1776) και χήρα δυο φορές, και στο σώμα; Θαλασσολύκαινα...

Η Μαντώ γεννήθηκε είκοσι χρόνια μετά τη Λασκαρίνα. Η επανάσταση τη βρήκε στα 25 της. Λένε πως από τα 18 της είχε κιόλας μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία. Με το ξέσπασμα της επανάστασης η Μαντώ κατευθύνεται στη Μύκονο. Εξοπλίζει με δικές της οικονομίες δύο πλοία και τα στέλνει να πάρουν μέρος στον Αγώνα, μαζί μ' άλλα δύο μυκονιάτικα πλοία. Τον Ιούνιο του 1821 άλλα τέσσερα μυκονιάτικα πλοία εξοπλίζονται , με προτροπή της Μαντώς , που είναι η ψυχή της Επανάστασης στην Μύκονο.

Στις 22 Οκτωβρίου 1822, με τα παλικάρια που είχε γυμνάσει, απέκρουσε και συνέτριψε την δύναμη διακοσίων Τούρκων που έκαναν απόβαση στην Μύκονο . Η Μάντω, αψηφώντας το θάνατο, αναδείχθηκε άξιος οπλαρχηγός του Ιερού Αγώνα.

Στις 10 Φεβρουαρίου 1823, επικεφαλής σώματος 800 ανδρών από Μυκονιάτες και άλλους Κυκλαδίτες, ξεκινάει από τη Μύκονο . Τους γύμνασε και εξόπλισε η ίδια σε 16 αποσπάσματα από 50 άντρες το καθένα, και με δικά τις οικονομικά εκστράτευσε εναντίον των Τούρκων στην Εύβοια, στη Θεσσαλία και στη Ρούμελη. Σε όλη την εκστρατεία η Μαντώ όχι μόνο σκορπίζει τον ενθουσιασμό και εμψυχώνει τους μαχητές, αλλά συμμετέχει άμεσα και πολεμάει παλικαρίσια στην πρώτη γραμμή.

Τεράστια ήταν και η οικονομική βοήθεια της Μαντώς προς την επαναστατημένη πατρίδα. Την υπολογίζουν στα 700.000 γρόσια! Επιπλέον το 1826 έδωσε να εκποιηθούν τα κοσμήματά της και να διατεθούν προς περίθαλψη δύο χιλάδων Μεσολογγιτών που σώθηκαν από την Έξοδο. Σημαντική ήταν επίσης η συνεισφορά της και στον τομέα των Φιλελλήνων - με τις επιστολές που η γλωσσομάθειά της της επέτρεπε να στέλνει στην Ευρώπη, ζητώντας βοήθεια για το λαό της.

Για τις υπηρεσίες στην Πατρίδα, της απένειμαν τον επίτιμο βαθμό του αντιστρατήγου (επί Καποδίστρια) και της παραχώρησαν κεντρικό σπίτι στο Ναύλιο, το λιγότερο που μπορούσαν να κάνουν, αφού η Μαντώ είδε δώσει ολόκληρη την περιουσία της για την πατρίδα.

Μετά την Επανάσταση, απογοητευμένη από την άτυχη ερωτική περιπέτειά της με το Δημήτριο Υψηλάντη και καταδιωγμένη από τον Ιωάννη Κωλέττη, ξαναγύρισε στη Μύκονο κι έπειτα από λίγα χρόνια πέθανε πάμφτωχη στην Πάρο στα 1840. Η κηδεία της υπήρξε πάνδημη. Τη θάψανε στο προαύλιο της Καταπολιανής. "Υστερα όμως από την αναπαλαίωση του Ναού, δεν υπάρχει ο τάφος της, όπως και τα καμπαναριά που σήμαναν το θάνατό της...

Βέβαια κάποια στιγμή η νεότερη Ελλάδα ξαναθυμήθηκε και τίμησε την ηρωίδα καπετάνισσα, Μαντώ Μαυρογένη ή Μαυρογένους όπως τη λένε λανθασμένα οι περισσότεροι. Έκοψε νόμισμα με τη μορφή της:

Με τη μορφή της ηρωίδας στη μία όψη και τα σύμβολα της στην άλλη: Άγκυρα, τιμόνι, κανόνι. Και θυμίζουμε ότι νόμισμα είχε κοπεί και για την άλλη καπετάνισσα, την Μπουμπουλίνα:

Η δραχμή, η δραχμούλα μας. Που καταργήθηκε και μαζί χάθηκαν και βούλιαξαν και οι δυο καπετάνισσες που στόλιζαν τότε τα νομίσματά μας. Στα σημερινά, τα ευρωπαϊκά, αν και στηρίζονται στο μύθο της Ευρώπης (ή και ακριβώς γι' αυτό) δεν περίσσεψε θέση όχι για καπετάνισσα αλλά ούτε καν για μία γυναίκα του λαού μας. Λες και εμείς οι γυναίκες είμαστε ανύπαρκτες!

Για τη Μπουμπουλίνα, θυμίζουμε, είχε κυκλοφορήσει και χαρτονόμισμα:

Με την καπετάνισσα σε θέση επιτελική να θυμίζει και την ιστορία του τόπου αλλά και να υπογραμμίζει πως οι γυναίκες μπορούν να σταθούν ισάξια των αντρών και στα πιο δύσκολα πόστα. Δε γνωρίζω σε ποιον ανήκε η ιδέα για τα σκίτσα τόσο στο παλιό πενηντάρικο όσο και στα κέρματα της μιας και των δύο δραχμών. Ξέρω μόνο πως για τα καινούρια, τα ευρώ, αποφάσισαν ο τότε υπουργός Εθνικής Οικονομίας (το 2000) και ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας. Και οι δύο λησμόνησαν εντελώς τις ελληνίδες... Θυμήθηκαν ευτυχώς τη συμβολή της ελληνικής ναυτιλίας αλλά κι αυτή στα μικρότερα κέρματα, αυτά τα κοκκινάκια που σήμερα ειδικά έχουν περιπέσει σε πλήρη ανυποληψία...

Κι ερχόμαστε τώρα στην πιο αδικημένη καπετάνισσα της επανάστασης του '21. (Αν υπάρχει και τρίτη; Εμ, τι λέμε για αδικία και επιλεκτική μάλιστα στα πρόσωπα των γυναικών;

Να μια ακόμη ηρωίδα καπετάνισσα του '21. Δεν είναι ούτε η Μπουμπουλίνα η πασίγνωστη, ούτε η Μαντώ η ξεχασμένη. Ετούτη είναι όχι μόνο άγνωστη σχεδόν... αλλά και όταν θέλησαν να τη διδάξουν στα παιδιά μας, σηκώθηκε τσουνάμι εναντίον της. Γιατί λέει παραγκώνισε άλλους ήρωες. Αυτούς που γνωρίζουμε όλοι και έχουμε συνηθίσει να διδάσκονται στα παιδιά μας. Απίστευτο; Και όμως πέρα για πέρα αληθινό.

Αν και δασκάλα τώρα πια, με άριστα στις σπουδές μου και τριετή μετεκπαίδευση, ουδέποτε άκουσα να μου μιλούν για τούτη την ηρωίδα. Και είναι βέβαιο πως θα το θυμόμουν. Είναι δυνατόν να άκουγα για μία καπετάνισσα και να μην ένιωθα το αίμα μου να χοχλακιάζει από συγκίνηση;

Η παρουσία της στο μεγάλο αγώνα αλλά και ο απαράμιλλος ηρωισμός της μου αποκαλύφθηκαν από ένα λογοτεχνικό βιβλίο που τυχαία έπεσε στα χέρια μου. Αργότερα ήρθε και ένα μικρό απόσπασμα από δημοτικό τραγούδι στο σχολικό εγχειρίδιο, στις σελίδες εκείνες που προαιρετικά διδάσκονται. Ευτυχώς που ήξερα πια την περίπτωση και δεν την προσπέρναγα βιαστικά... Σας παραθέτω ολόκληρο το δημοτικό τραγούδι που κατάφερα αργότερα να ανακαλύψω:

Πουλάκι,πόθεν έρχεσαι, πουλάκι μ' αποκρίσου
μην είδες και μην άκουσες για την κυρα - Δομνίτσα
την όμορφη τη δυνατή, την αρχικαπετάνα,
που 'χει καράβι ατίμητο και πρώτο μέσ΄τα πρώτα,
καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το μπουγάζι;

Και το πουλάκι στάθηκε και το πουλάκι λέει:
Την είδα την απάντησα σιμά στο Αγιονόρος
τρεις μέρες επολέμαγε με δυο χιλιάδες Τούρκους.
Καράβια εδώ, καράβια εκεί, καράβια παρά πέρα
και τούτη σαν τον αετό όρμαγε και χτυπούσε
δεξιά ζερβά και ανάστροφα κι όπου βολούσε ακόμα.

Κι άκουγε βόγκους δυνατούς και στεναγμούς μεγάλους
κι άκουγες κλάματα πικρά, κατάρες στην κατάρα
κι οι θάλασσες κοκκίνιζαν ως φέσια των αγάδων.”

Και λίγα λέει το πουλάκι... Πολλά περσότερα έχει καμωμένα αυτή η κυρα - Δομνίτσα. Η αρχικαπετάνα, όχι απλώς καπετάνισσα... Κι όμως κι εσύ, κι εγώ και όλοι μας, τελειώσαμε τα σχολειά και δεν ακούσαμε ποτέ να μας μιλούν για εκείνη. Ποιος ξέρει για πόσες και για πόσους άλλους αγωνιστές έγινε το ίδιο;

Το όνομά της, αν και υπάρχει αρκετή διαφωνία στην ορθή του απόδοση, είναι Δόμνα Βισβίζη. Άλλοι πάλι την αποκαλούν Βισβίζαινα ή και Βισβύζη αλλά και ανορθόγραφα τελείως Βιζβίζη. Τα αναφέρω όλα όσα εντόπισα για να διευκολύνω όποιον θελήσει να μάθει περισσότερα. Αν και η καλύτερη πηγή θαρρώ πως είναι το βιβλίο που ανέφερα. Επιγράφεται Μ' ΕΝΑΝΤΙΟΥΣ ΑΝΕΜΟΥΣ, σαν και αυτούς που σε όλη τη ζωή της την κατεδίωκαν, και το υπογράφει η Άννα Γκέρτσου Σαρρή. Για την κυρα - Δομνίτσα άλλα δε θα πω, δε χωράνε εδώ τα κατορθώματά της και τα βάσανά της. Στην ψάθα βεβαίως κατέληξε κι αυτή... Αλλά δεν ήταν η μόνη συμφορά αυτή. Σύντομα θα ανεβάσουμε ένα ξεχωριστό αφιέρωμα σε εκείνη, ώστε να την τιμήσουμε έστω και καθυστερημένα όπως της αξίζει.

Έστω όμως και με τα λίγα που γράψαμε σήμερα, και για τις τρεις μεγάλες καπετάνισσες του '21, ήδη θα καταλάβατε ότι είναι λάθος ο χαρακτηρισμός Μπουμπουλίνες για τις κοπέλες που σπουδάζουν σε σχολές πλοιάρχων. Υπερβαίνει το δικό τους κατόρθωμα όσο ο Όλυμπος το Λυκαβηττό αφενός και αφετέρου αδικεί κατάφωρα τις άλλες δύο ηρωίδες της θάλασσας. Όπως όμως και να έχει, θα ήταν νομίζω πολύπλευρα χρήσιμο αν στις ναυτικές σχολές της πατρίδας μας βρισκόταν τρόπος να γίνονται γνωστά τα κατορθώματα και των τριών αυτών γυναικών. Τουλάχιστον θα αποστομώνονταν κάποιοι ανεγκέφαλοι και ανιστόρητοι που ακόμη σήμερα, τριάντα χρόνια μετά την ίδρυση της πρώτης δημόσιας σχολής πλοιάρχων γυναικών στη χώρα μας, εξακολουθούν να συμπεριφέρονται υποτιμητικά στα κορίτσια που σπουδάζουν στις ΑΕΝ.

Σκέφτομαι μάλιστα πως η διδασκαλία της ναυτικής μας ιστορίας δεν είναι ο μόνος τρόπος... Η θέσπιση βραβείου στο όνομά τους, η διοργάνωση τιμητικών εκδηλώσεων, η ανέγερση κάποιου ανδριάντα, η διοργάνωση επισκέψεων σε μουσεία σχετικά, η πρόσκληση ειδικών και συγγραφέων για διαλέξεις, η ανάθεση εκπόνησης εργασιών με θέμα τη ζωή και το έργο τους, και πολλά άλλα, θα βοηθούσαν όχι μόνο την ιστορική μνήμη να ζωντανέψει αλλά να γίνει φάρος το παράδειγμά τους στους νέους ναυτικούς μας.

Ή ακόμη και η επωνυμία σχολών και συλλόγων, σύνηθες σε άλλες σχολές σήμερα ακόμη και σχολεία δημοτικά, με το όνομα και το δικό τους και άλλων πρωταγωνιστών του υγρού στίβου.

Νομίζω πάντως πως για να κλείσει ετούτο το αφιέρωμα ταιριαστά και με το θέμα του αλλά και με τη χρήσιμη σε όλους μας σύγκριση με το σήμερα, χρωστάω τουλάχιστον να δημοσιεύσω μερικές φωτογραφίες. Από τις νεώτερες καπετάνισσες. Και σε στιγμές που τιμούν την πατρίδα. Στιγμές που περισσότερο από κάθε άλλη τις φέρνουν πιο κοντά στο χαρακτηρισμό: Απόγονοι της Μπουμπουλίνας Λασκαρίνας, της Μαντώς Μαυρογένη και της Δόμνας Βισβίζη:

Η πρώτη δημόσια εμφάνιση γυναικών πλοιάρχων στον Πειραιά

25 Μαρτίου 1979

Τριάντα χρόνια ακριβώς από σήμερα. Και κάθε αρχή και δύσκολη... Έτσι για τη σημαία οι υπεύθυνοι της σχολής έκριναν πως πρέπει να κρατηθεί από αγόρια! Και επιστράτευσαν τους καλούς μας συναδέλφους από τον Ασπρόπυργο. Πάλι καλά που επέτρεψαν στη δεύτερη σειρά να λάβουν μέρος ως παραστάτες τρία κορίτσια. Η Αντωνία Μ. από τη σχολή πλοιάρχων στη μέση και δύο άγνωστα σε μένα κορίτσια από τις ασυρματίστριες. (κάνοντας κλικ στις φωτογραφίες μπορείτε να τις δείτε σε μεγαλύτερη προβολή) Βλέπουμε ακόμη τα κορίτσια με φούστες! Αν και προορίζονταν να εργαστούν σε πλοία όπου η φούστα ουδεμία θέση έχει. Θα μου πεις και η Μπουμπουλίνα με φουστάνια πολέμαγε... Σωστό. Μα τότε και οι άντρες ακόμη φορούσαν φουστανέλες.

Πάντως, μια και αναφερθήκαμε σε ενδυματολογικές λεπτομέρειες... και επειδή σήμερα έχουμε επέτειο τριάντα χρόνων... μια ζωή, ε; Προσωπικά δεν ξεχνώ ποιος εκείνη τη μέρα φρόντισε να έχει μαζί του και πολιτικά. Δεν πρόλαβε να τελειώση η παρέλαση, και μόλις που είχαμε καθίσει στο Αλεξάνδρειο για καφέ, στο Πασαλιμάνι βεβαίως, και νάσου με τα πολιτικά... Αργότερα πρόσεξα και πολλά άλλα. Εκτός από τα ρούχα. Εξίσου εκπληκτικά... Γιατί τα ρούχα δεν κάνουν τον άνθρωπο, όπως και τα ράσα τον παπά και όπως η στολή με φούστα ή με παντελόνι τον καπετάνιο. Τα μάτια όμως; Και η καρδιά; Και το μυαλό; Αυτά έχω μάθει να προσέχω στους ανθρώπους και ποτέ δεν έπεσα έξω.

25 Μαρτίου 1979 και πάλι

Το υπόλοιπο σώμα της παρέλασης. Πλοιαρχίνες και ασυρματίστριες. Διμοιρίτισσα η αρχηγός της σχολής, η Μυρτώ Μ. Στην πρώτη γραμμή αριστερά το πρώτο μπόι της σχολής μας, η Γιούλα Π. Νομίζω ότι στο άλλο άκρο είναι η Σοφία Λ., η διπλά συνάδελφός μου, δασκάλα κι εκείνη σήμερα αλλά και απόφοιτος του τμήματος Κοινωνιολογίας. Όσο για μένα... μπορείτε να με εντοπίσετε κάπου στην ακριανή σειρά. Εύκολο είναι. Βρείτε μονάχα ποια έχει λάθος βήμα...

1980. Δεύτερο έτος. 25 Μαρτίου και πάλι...

Αυτή τη φορά ευτύχησα να είμαι στη σημαία. Φυσικά δεύτερη σειρά και πάλι. Και όχι για το καλό μου βήμα βέβαια... Πάντως εδώ κατάφερα να το κρατήσω στο σωστό ρυθμό. Από αριστερά προς τα δεξιά: Ελένη Τ., υπαρχηγός της σχολής μας και σήμερα με πτυχίο υποπλοιάρχου. Αλλά και με γιο που ακολουθεί τα χνάρια της μαμάς. Στη μέση η αφεντιά μου. Και δεξιά η Λίνα Ν. Έχω χάσει τελείως τα ίχνη της. Από τις ελάχιστες που μετά τη σχολή εξαφανίστηκαν και δεν ξανακούσαμε τίποτε... Αν κάποιος γνωρίζει κάτι, θα μας δώσει μεγάλη χαρά να μας ενημερώσει.

Κι εδώ η νέα γενιά...

Η φωτογραφία κάπου από το διαδίκτυο. Νέοι και νέες που σπουδάζουν τώρα πλοίαρχοι. Στις ΑΕΝ πια. Όχι στις ΑΔΣΕΝ που λεγόμασταν εμείς. Οι διαφορές δεν είναι μόνο στη στολή. Τα παιδιά σήμερα δε φοράνε καν στολή στις σχολές τους. Μόνο σε παρελάσεις.

Και το πουκάμισο γαλάζιο. Η φούστα όμως για τα κορίτσια, φούστα... Αν και μου είπαν ότι σε άλλες σχολές σήμερα παρέλασαν με παντελόνι και τα κορίτσια.

Εκείνο όμως που προσέχω και με χαροποιεί ιδιαίτερα, είναι που επιτέλους τα κορίτσια προηγούνται. Έστω και με φούστες... Αλλά και χωρίς πηλίκια. Η Αντωνία, η φίλη μου, πολύ θα το χαιρόταν αν το έβλεπε. Γιατί μπορεί παντελόνια να μη μας άφηναν να φορέσουμε αλλά στα πηλίκια ήταν κέρβεροι!!! Και η Αντωνία το πλήρωσε ακριβά όταν κάποτε τόλμησε να το βγάλει. Επίπληξη και αποβολή παρακαλώ. Για ένα καπέλο...

Λες και φορούσε καπέλο η Μπουμπουλίνα... Να βλέπεις που ο χαρακτηρισμός είναι πέρα για πέρα λάθος; Καπέλο ή μάλλον καπελάκι φορούσε η Μαντώ Μαυρογένη. Ίσως λοιπόν αυτό το καπελάκι να έφταιξε και για πολλά άλλα. Και δε μιλώ εδώ για τη Μαντώ. Για μας μιλάω. Που πήραμε τη δική της "χάρη" και σε πολλά άλλα. Αν και τριάντα χρόνια μετά μπορεί κανείς να μιλάει και γι' αυτά χωρίς καμία πίκρα. Στο κάτω κάτω τι είναι τα δικά μας μπρος σε όσα πέρασαν εκείνες οι καπετάνισσες του χθες;

Ελπίζω όμως τα σημερινά κορίτσια, οι σύγχρονες ελληνίδες καπετάνισσες, μονάχα ροδοπέταλα να συναντήσουν μπροστά τους. Σαν εκείνο που φορούσε κάποτε η καπετάν Μαντώ. Να τονίζει πως εκτός από καπετάνισσα είναι και γυναίκα. Και δε χρειάζεται να απαρνηθεί τη φύση της για να σταθεί στη γέφυρα.

- Κορίτσια, να το θυμάστε αυτό!

Και να φροντίσετε να το καταλάβουν και οι άλλοι. Να μάθουν δηλαδή και να δεχτούν ποια είναι τα πραγματικά προσόντα ενός καπετάνιου. Είναι η γνώση και η λεβεντιά. Και η τιμιότης. Ούτε το φύλο, ούτε τα σωματικά προσόντα, ούτε και τα πηλίκια.

Ψηλά λοιπόν το κεφάλι. Και να κοιτάτε μπροστά. Όταν υπάρχει η θέληση και η προσπάθεια βεβαίως, όλα γίνονται. Ακόμη και τα πιο δύσκολα!

Και για να σας πειράξω και λίγο... Σαν μεγαλύτερη... Ακόμη και το βήμα στην παρέλαση! Ακόμη κι αυτό μπορείτε να το μάθετε. Σας το λέω ως παθούσα και μαθούσα. Όπως και όλα τα άλλα... Γιατί αν δεν πάθεις, δε θα μάθεις. Να το θυμάστε κι αυτό!